In de kersttijd zie je op veel afbeeldingen een soort kabouter en een bok. De geschiedenis hierachter gaat ver terug en komt uit oud volksgeloof.
Een tomte, nisse of tomtenisse, is een een soort kabouter met bovennatuurlijke gaven die ervoor zorgde dat alles goed ging op de boerderij. Hij werd gezien als de geest van de eerste man die de boerderij opbouwde en die na zijn dood geen rust kon vinden. Deze man, tomte, liet zich niet graag zien, maar wordt beschreven als een kleine oude man met een witte baard en een muts. Het was belangrijk om ervoor te zorgen dat hij tevreden was. Tomte was humeurig kon wraak nemen als de boer zijn dieren niet goed verzorgde of hem niet met respect behandelde.
Als dank voor zijn werk gaf de boer hem op kerstavond een schaal pap. Bij voorkeur was dat risgrynsgröt (rijstepap) dat daarom ook wel tomtegröt genoemd wordt. Volgens zeggen kon tomte een koe doden als hij geen klont boter in zijn pap kreeg.
De tomte die we met kerst zien, jultomte, is ontstaan in de 19de eeuw. Voor die tijd zorgde de kerstbok, julbock, voor het uitdelen van de kerstcadeautjes. De bok als symbool in de kersttijd komt waarschijnlijk van de verering van de god Thor die op een wagen getrokken door twee geiten, Tanngnjost en Tanngrisner, door de lucht vloog.
Het was Victor Rydberg die door zijn novelle “Lille Viggs äventyr på julafton” (1871) en het gedicht “Tomten” (1881) de oude gårdstomte (boerderijtomte) en de jultomte (kersttomte) bij elkaar bracht. Jenny Nyström illustreerde beide teksten. De latere schrijvers en illustrators van tijdschriften hebben deze stijl gevolgd. Een leuk weetje: Jenny Nyström was getrouwd met de Nederlander Daniël Stoopendaal en samen kregen ze een zoon Curt. Hij werd net als zijn moeder bekend vanwege de kerstafbeeldingen. Zo zit er zomaar een Nederlands tintje aan de Zweedse kerst.
De oude boederijtomte woonde gewoon op de boerderij. De vraag waar jultomte, de kerstman, woont is moeilijker te beantwoorden. Volgens de Amerikaanse traditie woont hij op de noordpool. De Denen denken dat de “Julemanden” in Ilulissat op Groenland woont. De Finnen zijn er van overtuigd dat hij in Korvatunturi woont. Hoewel die plaats flinke concurrentie gekregen heeft van Rovaniemi. Hier ligt ook het Santa Park en er is flink gelobbyd om die plaats hoog op de ranglijst te krijgen wat aardig gelukt is. In Noorwegen en Zweden maakt het ze niet zoveel uit. Dit komt mogelijk doordat de jultomte daar meer verbonden is met de boerderijtomte. Toch ligt in Mora het Sagolandet Tomteland dat dienst doet als verblijf van de kerstman. Het postdistributiecentrum Tomteboda, vrij vertaald “huis van de kerstman” bij Stockholm doet dienst als de officiële brievenbus van de kerstman in Zweden. Alle brieven van kinderen aan de kerstman belanden daar en worden ook beantwoord. Ondertussen heeft de Zweedse plaats Arvidsjaur zich ook in de discussie gemend. Het Zweedse bedrijf Sweco meldde dat de kerstman in de bergen in Kirgizistan zou moten wonen omdat dit logistiek gezien de optimale plaats was voor het uitdelen van kerstcadeau’s.
